قبسات حق الیقین فی حدوث العالمقبسات، از مهم‌ترین آثار فلسفی میر محمد باقر بن شمس الدین محمد استر آبادی الاصل (میرداماد یا معلم ثالث) (۹۷۰ ـ ۱۰۴۱) و مفصّل‌ترین ِ آن‌ها دربارۀ حدوث و قدم، به عربی می‌باشد. ۱ - معرفی کلیکتاب قبسات که شاه‌کار مؤلف است بزرگ‌ترین و پراهمیت‌ترین اثر حکیم فرزانه میرداماد است که به حادث یا قدیم بودن عالم پرداخته است. مؤلّف این کتاب را بنابر تقاضای یکی از دوستانش که از وی خواسته بود تا نظر خود را در باب حدوث و قدیم بودن عالم بنویسد، به رشته تحریر در آورده است. کتاب حاضر شامل ده قبس و هر قبس مشتمل بر چند ومضه و هر ومضه حاوی چند ومیض می‌باشد. این تقسیم‌بندی را می‌توان چنین تفسیر کرد که قبس به‌منزله باب و ومضه در حکم فصل و ومیض در حکم بند یا غیر آن است. مقدمه کتاب که در ۱۶۰ صفحه می‌باشد مباحث ارزنده‌ای از علمای بزرگوار و مقالاتی سودمند در بر دارد، مثل شرح حال مؤلف از چند نفر ترجمه‌نویس و از منابع مختلف مثل ریحانة الادب، مقاله هانری کربن با عنوان میرداماد یا معلم ثالث در کتب الهی اصفهان، مقاله دیگری از توشیهیکوا یزوستو در موضوع فلسفه میرداماد، مقاله تأثیر ابن سینا بر میرداماد از مهدی محقق و مقاله حدوث دَهری میرداماد به‌وسیله فضل الرحمن و سه یادداشت بر کتاب القبسات به قلم سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و ... نگاشته شده و به زبان فارسی در مقدمه کتاب آورده شده است. ۱.۱ - ناممیرداماد خود در آغاز کتاب به اشاره [۱]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص۲، تهران ۱۳۶۷ش.
و در پایان [۲]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص۴۸۴، تهران ۱۳۶۷ش.
به تصریح از آن با عنوان القبسات یاد کرده، اما در برخی از منابع کتاب شناختی [۳]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، مقدمه، ص ۴، به نقل از عالم آرای عباسی، تهران ۱۳۶۷ش.
با نام قبسات حق الیقین فی حدوث العالم معرفی شده است. ۱.۲ - زمان تألیفبر اساس مادّه تاریخی که میرداماد در پایان کتاب آورده، [۴]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۴۸۴، تهران ۱۳۶۷ش.
تالیف قبسات را در ربیع الاول سال ۱۰۳۴، مصادف با میلاد پیامبر گرامی، آغاز کرده و در شب چهارشنبه ششم شعبان همان سال به پایان رسانده است. ۱.۳ - وضعیت نشرقبسات تاکنون بارها منتشر شده است: نخست در سال ۱۳۱۵ ش به صورت چاپ سنگی، سپس با تصحیح انتقادی به اهتمام مهدی محقق و با همکاری سید علی موسوی بهبهانی، توشی هیکو ایزوتسو و ابراهیم دیباجی در سال‌های ۱۳۵۶ ش و ۱۳۶۷ ش. ۱.۴ - اتماممیرداماد معمولاً به طور هم‌زمان به تالیف آثار می‌پرداخته و از این رو بسیاری از نوشته‌هایش ناتمام است، اما قبسات از معدود نوشته‌های وی به شمار می‌آید که به انجام رسیده است. او این کتاب را در اواخر عمر خویش و در اوج پختگی نوشته است و از این رو، اهمیت فراوانی دارد. ۱.۵ - معنای قبساتقبسات جمع قبس، به معنای پارۀ اخگر، [۵]
احمد رضا، معجم متن اللغة، ج۴، ص۴۸۱، بیروت۱۳۸۰ ق.
برداشتی است از آیۀ «لعلّی آتیکم منها بقبس» یا «آتیکم بشهاب قبس». او این عنوان را – همانند عناوین بسیاری از سرفصل‌های کتاب‌هایش و نیز تخلص شعری‌اش، اشراق، که به نور اشاره دارد – تحت تاثیر شیخ اشراق و مقام فلسفی او برگزیده است. کتاب قبسات، همان‌گونه که خود میر در آغاز تصریح کرده، متشکل از فصولی به نام قبس است و هر قبس به بخش‌های کوچک‌تری با عنوان ومضه یا ومیض (مشتق از ومض، به معنای درخشش برق) تقسیم می‌شود. ۲ - شرح‌های کتاببه دلیل اهمیت قبسات، شروح و حواشی متعددی، چه در زمان خود میرداماد چه پس از وی، بر این کتاب نوشته شده است، که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: ۱) شرح میر سید احمد علوی (داماد و پسر خالۀ میرداماد)، که به گفتۀ او، آن را به درخواست مکرر خود میر، اما پس از درگذشت وی، نوشته است. [۸]
سید احمد علوی، شرح القبسات، ج۱، ص۸۹، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۷۶ش.
این شرح، در واقع، حواشی مفصّل علوی است به صورت «قال اقول» در تبیین مطالبی از متن قبسات، و همانند دیگر شرح‌های شارح بر آثار میر، جانب‌دارانه و همدلانه است. شرح علوی را حامد ناجی اصفهانی، بر اساس سه نسخۀ خطی، تصحیح کرده، که در ۱۳۷۶ ش منتشر شده است. ۲) شرح انتقادی و تحلیلی محمد بن علی‌رضا بن آقاجانی، از شاگردان ملاصدرا، که مفصّل‌ترین شرح قبسات است و در ۱۰۷۱ به پایان رسیده است. [۹]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۳۱.
بخش‌های کوتاهی از این شرح را سید جلال آشتیانی تصحیح کرده، که در مجلد دوم منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران منتشر شده است. ۳ - حواشی کتاب۱) حواشی مؤلف، که تمامی آن‌ها با عنوان «اُفید» در شرح میر سید احمد علوی آمده است؛ ۲) مقباس القبسات، که حواشی میر سید محمد اشرف بن عبدالحسیب بن احمد علوی است [۱۰]
سید احمد علوی، شرح القبسات، ج۱، ص۲۷، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۷۶ش.
۳) حواشی صدرالمتألهین شیرازی [۱۱]
محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۱۲۲، قم۱۴۰۱ ق.
[۱۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۳۲.
۴) حاشیۀ آقا حسین خوانساری [۱۳]
میرداماد، القبسات، ص ۱۳۲، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
۵) حواشی ملا شمسای گیلانی [۱۴]
میرداماد، القبسات، ص ۳۵، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
[۱۵]
میرداماد، القبسات، ص ۵۵، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
[۱۶]
میرداماد، القبسات، ص ۶۰، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
۶) حواشی ملا علی نوری [۱۷]
میرداماد، القبسات، ص ۹، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
[۱۸]
میرداماد، القبسات، ص ۲۰۹، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
۷) حاشیۀ ملا اسماعیل خواجویی [۱۹]
میرداماد، القبسات، ص ۱۶۵، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
۸) حواشی میرزا ابوالحسن جلوه [۲۰]
میرداماد، القبسات، ص ۱۴۹، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
[۲۱]
میرداماد، القبسات، ص ۱۵۲، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
[۲۲]
میرداماد، القبسات، ص ۱۶۱، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
۹) حواشی سید ابوالحسن رفیعی قزوینی [۲۳]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۱۵۷ـ۱۶۰، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۰) حواشی برخی از شاگردانی که در حلقۀ درس میر حضور داشته و توضیحات وی را یادداشت کرده‌اند و در برخی نسخ خطی و چاپ سنگی موجود است؛ ۱۱) حاشیه از شخص ناشناسی با عنوان «س م س»، که در برخی از نسخ خطی و چاپ سنگی قبسات دیده می‌شود. ۴ - موضوع و درون‌مایۀ کتابهمانگونه که میر در آغاز کتاب تصریح دارد، یکی از شخصیت‌های برجسته، که نامش را نمی‌برد، از او می‌خواهد کتابی بنویسد در بارۀ این‌که تنها خدای تعالی قدیم است و پیوسته بوده، هست و خواهد بود و جهان با تمامی اجزایش (از عقول، نفوس، هیولیات، صور، اجسام، و اعراض) حادث‌اند و نیستی و هلاک را در پیش رو دارند. او می‌خواهد تا میر بر اساس قواعد و اصول فلسفی و براهین عقلانی، اندیشۀ درست را به اثبات برساند، و چون میر از یک سو نمی‌توانسته خواست وی را رد کند و از سوی دیگر می‌دیده است که پیشینیان نتوانسته‌اند به شیوۀ برهانی این بحث را به نتیجه برسانند و حتی ابن سینا، شیخ فلاسفه، در کتاب شفا تصریح کرده که این مسئله (حدوث و قدم) جدلی الطرفین است و هیچ‌یک از دو طرف بحث به برهان تمسک نکرده‌اند. از این رو، به تألیف کتاب در ده قبس پرداخته است. [۲۴]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۱ـ۲، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس اول، نخست گونه‌های حدوث را تعریف و سپس بر اساس آن به طبقه‌بندی و تقسیم وجود پرداخته و در پایان به خوبی محل نزاع را تحریر کرده است. [۲۵]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۳ ـ ۳۶، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس دوم، گونه‌های سه گانۀ تقدم ذاتی را تبیین، و بر اساس تقدم به ذات، برای اثبات موضوع کتاب (حدوث جهان و قدم باری) استدلال کرده است. [۲۶]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۳۷ ـ ۸۰، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس سوم، دو نوع تأخر انفکاکی را تشریح کرده و بر اساس تقدم سرمدی، برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است. [۲۷]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۸۱ ـ ۱۲۰، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس چهارم، به برخی آیات قرآن و روایات نبوی و ائمه علیهم‌السلام استشهاد نموده است. [۲۸]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۱۲۱ ـ ۱۴۲، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس پنجم، چگونگی وجود طبایع مرسله را تبیین، و بر اساس آن برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است. [۲۹]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۱۴۳ ـ ۱۸۲، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس ششم، نخست در باب پیوستگی زمان و حرکت سخن گفته و بر اساس آن به اثبات موضوع کتاب پرداخته و سپس بر تناهی کمیّت‌های متصل استدلال کرده است. [۳۰]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۱۸۳ ـ ۲۳۸، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس هفتم، استدلال‌های جدلی پیروان حدوث عالم و مخالفان را گزارش و انتقادهای وارد بر هر دو را تشریح نموده است. [۳۱]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۲۳۹ ـ۲۷۸، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس هشتم، پس از پاسخ‌گویی به برخی از شبهات، به تبیین ماهیت قدرت و ارادۀ الهی پرداخته است. [۳۲]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۲۷۹ ـ ۳۴۴، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس نهم، جواهر عقلی و مراتب موجودات را در دو سلسلۀ بدوی و عودی اثبات کرده است. [۳۳]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۳۴۵ ـ ۴۰۶، تهران ۱۳۶۷ش.
در قبس دهم، به تبیین چیستی قضا و قدر، مسئلۀ شرور و ارتباط آن با قضای الهی و جای‌گاه دعا پرداخته است. [۳۴]
میرداماد، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، ص ۴۰۷ ـ ۴۸۴، تهران ۱۳۶۷ش.
۵ - فهرست منابع(۱) میرداماد، کتاب القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران ۱۳۶۷ش. (۲) میرداماد، القبسات، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق. (۳) سید جلال آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، تهران۱۳۵۱ ـ ۱۳۵۴ ش. (۴) سید احمد علوی، شرح القبسات، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۷۶ش. (۵) تقویم الایمان مع شرحه کشف الحقائق مع تعلیقات الملا علی النوری، به اهتمام علی اوجبی، تهران ۱۳۷۶ش. (۶) علی اوجبی، تهران، بی تا. (۷) احمد رضا، معجم متن اللغة، بیروت۱۳۸۰ ق. (۸) محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، قم۱۴۰۱ ق. (۹) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۱۰) بیروت۱۴۰۳ق. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «القبسات»، ج۱، ص۷۲۳۷. سایت اندیشه قم |